Izložba Duhovno i kulturno nasleđe manastira Studenice – drevnost, postojanost, savremenost, otvorena je 13. decembra 2019. godine u Galeriji SANU. Reč je o svojevrsnom naučno-stručnom projektu kojim SANU i Manastir Studenica obeležavaju 800 godina autokefalnosti Srpske crkve.
Ideja autora izložbe dopisnog člana SANU Miodraga Markovića bila je da se, zahvaljujući upotrebi novih tehnologija, kreira interaktivna izložba o manastiru Studenica. Tako su posetioci u mogućnosti da vide rekonstrukcije objekata, istorijskih događaja, trodimenzionalne predstave znamenitih ličnosti, mapirane i animirane projekcije koje oživljavaju atmosferu i lepote tog manastira.
Jedan od izuzetnih artefakta koji je izložen jeste i Plaštanica Mitropolita Antonija iz prve četvrtine XV veka (zlatovez na svili). Srednjovekovne plaštanice simbolizuju platno kojim je prilikom pogreba Isusa Hrista Josif iz Arimateje obavio njegovo telo (Hristov lik je izvezen ili naslikan).
dopisni član SANU Miodrag Marković, autor izložbe
U najnovijoj literaturi posvećenoj vizantijskim plaštanicama studenički primer se svrstava u tzv. aer-plaštanice, tj. u liturgijske tkanine velikog formata za koje se ne može pouzdano utvrditi da li su vršile funkciju aera ili plaštanice ili su, pak, istovremeno imale i jednu i drugu namenu.
Glavni deo Studeničke plaštanice rađen je na tamnocrvenoj svilenoj podlozi, koja je tokom vekova skoro sasvim iščezla i sada se primećuje samo uz konture figura i oko pojedinih delova natpisa. Na ostalim mestima bez veza vidi se belo laneno platno na koje je plaštanica pričvršćena posle restauratorskih i konzervatorskih radova.
Gotovo celo polje namenjeno figuralnom ukrasu zauzima predstava mrtvog Hrista koji leži na leđima, opruženih ruku, s perizomom preko bedara. Oko njega kleče četiri anđela-đakona, dvojica kod Hristove glave, a dvojica kod nogu. Svi drže po jednu ripidu na kojoj je predstavljen šestokrili serafim sa zlatnim krilima. Peti anđeo lebdi iznad Hristovog tela raširenih krila, gestikulirajući obema rukama u znaku čuđenja. Između figura dva donja anđela izvezen je u tri reda zlatnim nitima natpis koji parafrazira Jevanđelje od Luke Ko razbojnik ispovedam ti ‘Pomeni me Gospode u Carstvu svome’. ‘Zaista ti kažem, danas ćeš sa mnom biti u raju’, Luka 23, 42–43). Lukinim stihovima nadahnut je i posvetni natpis ktitora Pomeni Gospode dušu raba svoga Antonija Iraklijskog. Sastoji iz dva dela, raspoređena na istoj strani plaštanice kao i glavni natpis, ali iza leđa dvojice anđela.
Kompozicija je uokvirena širokom ukrasnom bordurom na kojoj je razvijen motiv povezanih krugova. U njima se naizmenično ređaju razlistali krstovi zlatne boje i stilizovani kukasti krstovi sa srebrnim listićima u uglovima. Između krugova su razlistale lozice. Uz spoljašnje rubove bordure našivene su, verovatno u XVI veku, četiri trake od crvenog pliša protkane zlatnim floralnim motivima.
Identitet poručioca plaštanice i vreme njenog nastanka još uvek nije moguće sasvim pouzdano utvrditi. Raspoloživi prosopografski izvori i kvalitet izrade plaštanice upućuju na zaključak da je poručilac bio mitropolit Antonije, arhijerej Iraklije Trakijske, grada na južnoj obali Mramornog mora, udaljenog stotinjak kilometara od Carigrada. Kao prestonica Dioklecijanove provincije Evrope, Iraklija je rano postala sedište mitropolita koji je pod svojom jurisdikcijom imao sve episkope pomenute provincije uključujući i episkopa grada Vizantiona, na čijem mestu je osnovan Konstantinopolj. Stoga je u potonjim vremenima imao počasno pravo rukopoloženja carigradskih arhijereja. Veoma visok rang mitropoliti Iraklije zadržali su i u doba Paleologa kada su nosili titulu „carskog proedraˮ i „egzarha čitave Trakije i Makedonijeˮ. Mitropolit Antonije, koji je na arhijerejski presto u Irakliji stupio 1409. godine, možda kao bivši iguman prestoničkog manastira Kosmidiona, bio je veoma uticajan i obrazovan bogoslov i kao takav uključen je u delegaciju Vaseljenske crkve na Ferarsko-Firentinskom Saboru održanom 1438. i 1439. godine. Tamo je zauzimao beskompromisnu antilatinsku poziciju, ali je ipak bio prinuđen da 6. jula 1439. potpiše odluke Sabora o ujedinjenju Rimske i Carigradske crkve. Tih odluka se, međutim, odrekao odmah nakon povratka u Vizantiju pa je sredinom maja 1440. pod pritiskom cara i pristalica unije morao da pobegne iz prestonice. Zaustavio se tek u Curulonu, uvrđenom gradu u Trakiji, idući verovatno zaobilaznim putem ka Irakliji. Posle toga mu se u izvorima gubi trag. Nije isključena mogućnost da je kasnije, poput mnogih Vizantinaca svog vremena, prebegao u Srbiju i da je zahvaljujući tome skupocena plaštanica s njegovim imenom u nepoznatom periodu dospela u Studenicu. U tom kontekstu zanimljiv je podatak da je prognani mitropolit bio u prijateljskim odnosima s bivšom vizantijskom caricom Jelenom Dragaš, kćerkom srpskog velikaša Konstantina Dragaša Dejanovića.
Plaštanica je, sudeći po stilskim odlikama, proisteklim iz klasicističkih ideala renesanse Paleologa (skladna kompozicija, vešt crtež, uz nešto izduženije proporcije figura, idealizovane fizionomije, prefinjen kolorit), nastala u Carigradu, gde je mitropolit Antonije često boravio. Čini se da je izrađena negde na početku njegovog pontifikata s obzirom na to da najbliže analogije pokazuje sa čuvenom plaštanicom iz moldavskog manastira Putne, nastalom verovatno u Solunu pri kraju XIV veka, po narudžbini srpskih monahinja Evpraksije i Jefimije. Zbog pomenute sličnosti u literaturi se, počev od Gabrijela Mijea, i studenička plaštanica često dovodila u vezu s monahinjom Jefimijom. Zaključak da je Studenička plaštanica morala nastati posle smrti mitropolita Antonija zbog formulacije Pomeni Gospode dušu raba svoga Antonija Iraklijskog nije prihvatljiv. Za izostavljanje titule poručioca plaštanice u posvetnom natpisu postoji više analogija (npr. Plaštanica kralja Milutina iz Muzeja Srpske pravoslavne crkve u Beogradu).
Plaštanica je konzervirana 1957. i 2019. godine. Više puta je izlagana.
